از طرب آکنده شدم

همایون ذرقانی
همایون ذرقانی

یادداشت‌های سفر به قونیه

۲۶ آذر (هفدهم‭ ‬دسامبر)،‭ ‬سالروز‭ ‬درگذشت‭ ‬مولانا‭ ‬جلال‭ ‬الدین‭ ‬بلخی‭ ‬است‭.‬ عارف‭ ‬و‭ ‬شاعر‭ ‬بلندآوازه‌ای‭ ‬که‭ ‬با‭ ‬منظومه‭ ‬“فارسی”‭ ‬اش‭ ‬چهره‭ ‬جهانی‭ ‬دارد‭. ‬

شیفتگان‭ ‬طریقت‭ ‬مولانا‭ ‬به‭ ‬خاطر‭ ‬این‭ ‬روز‭ ‬به‭  ‬قونیه در‭ ‬جنوب‭ ‬غربی‭ ‬ترکیه‭ ‬می‌روند‭ ‬و‭ ‬دل‭ ‬به‭ ‬فضای‭ ‬عرفانی‭ ‬سروده‌های‭ ‬مولانا‭ ‬می‌سپارند‭

. ‬سماع‭ ‬درویشان‭ ‬بارزترین‭ ‬ویژگی‭ ‬این‭ ‬مراسم‭ ‬است‭. ‬تمثیلی‭ ‬از‭ ‬یک‭ ‬مسافرت‭ ‬معنوی‭ ‬به‭ ‬سوی‭ ‬کمال‭. ‬همه‭ ‬چیز‭ ‬با‭ ‬اساس‭ ‬موجودیت‭ ‬که‭ ‬همان‭ ‬“چرخیدن”‭ ‬است،‭ ‬آغاز‭ ‬می‌شود‭. ‬مشارکت‭ ‬هم‭ ‬سنگ‭ ‬بین‭ ‬هستی‌ها‭ ‬از‭ ‬کوچک‌ترین‭ ‬ذرات‭ ‬تا‭ ‬دورترین‭ ‬ستارگان‭. ‬

“سماع”می‭ ‬خواهد‭ ‬بگوید‭ ‬که‭ ‬بر‭ ‬اساس‭ ‬همان‭ ‬منطق‭ ‬چرخش‭ ‬از‭ ‬اتم‭ ‬گرفته‭ ‬تا‭ ‬دورترین‭ ‬ستارگان،‭ ‬با‭ ‬چرخیدن‭ ‬اتم‭ ‬های‭ ‬بدن‭ ‬نیز،‭ ‬جریان‭ ‬خون‭ ‬و‭ ‬وجود،‭ ‬با‭ ‬چرخیدن‭ ‬از‭ ‬خاک‭ ‬آمده‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬خاک‭ ‬می‭ ‬رود‭. ‬سماع‭ ‬زن‭ ‬با‭ ‬درآوردن‭ ‬خرقه‌اش‭ ‬می‌خواهد‭ ‬یادآوری‭ ‬کند‭ ‬که‭ ‬به‭ ‬عالم‭ ‬ابدی‭ ‬می‌رود،‭ ‬سماع‭ ‬زن‭ ‬با‭ ‬بستن‭ ‬بازوان‭ ‬به‭ ‬شکل‭ ‬چلیپا‭ ‬عدد‭ ‬“۱”‭ ‬را‭ ‬تمثیل‭ ‬و‭ ‬یکتا‭ ‬بودن‭ ‬خدا‭ ‬را‭ ‬تصدیق‭ ‬می‭ ‬کند‭. ‬در‭ ‬حالتی‭ ‬دیگر‭ ‬سماع‭ ‬با‭ ‬بازوان‭ ‬باز‭ ‬و‭ ‬دست‭ ‬راست‭ ‬به‭ ‬حالت‭ ‬دعا‭ ‬رو‭ ‬به‭ ‬آسمان‭ ‬و‭ ‬بازوی‭ ‬چپ‭ ‬رو‭ ‬به‭ ‬زمین‭ ‬در‭ ‬حال‭ ‬دوران‭ ‬است‭ ‬تا‭ ‬به‭ ‬واسطه‭ ‬وی‭ ‬احسانی‭ ‬را‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬حق‭ ‬گرفته‭ ‬به‭ ‬خلق‭ ‬ببخشد‭.‬

 

هر‭ ‬کسی‭ ‬از‭ ‬ظن‭ ‬خود‭ ‬شد‭ ‬یار‭ ‬من

سماع‭ ‬درویشان‭ ‬برای‭ ‬دولت‭ ‬ترکیه‭ ‬“آمد”‭ ‬دارد‭. ‬تا‭ ‬همین‌ یک دهه ‬پیش‭ ‬دولت‌های‭ ‬لائیک‭ ‬هرگونه‭ ‬مراسم‭ ‬مذهبی‭ ‬را‭ ‬برنمی‌تافتند‭. ‬مراسم‭ ‬سماع‭ ‬نیز‭ ‬از‭ ‬ابتداى‭ ‬سال‭ ‬۱۹۲۵‭ ‬ممنوع‭ ‬بود‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬۱۹۵۴‭  ‬که‭ ‬اولین‭ ‬مراسم‭ ‬سماع‭ ‬برگزار‭ ‬شد،‭ ‬آن‮ ‬مارى‭ ‬شیمل‭ ‬مولوى شناس‭ ‬بزرگ‭ ‬شرکت‭ ‬داشت‭. ‬اما‭ ‬حالا‭ ‬می‭ ‬بینیم‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬مجتمع‭ ‬فرهنگی‭ ‬مولانا‭ ‬با‭ ‬گنجایش‭ ‬۲‭ ‬هزار‭ ‬و‭ ‬۵۰۰‭ ‬نفر‭ ‬در‭ ‬همسایگی‭ ‬درگاه‭ ‬خضرایی‭ ‬در‭ ‬قونیه‭ ‬سربرآورده‭ ‬است‭ ‬تا‭ ‬در‭ ‬سالمرگ‭ ‬این‭ ‬عارف‭ ‬ایرانی؛‭ ‬گردشگران‌‭ ‬جهانی‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬نظاره‭ ‬سماع‭ ‬بنشاند‭ ‬و‭ ‬ترجمه‌های‭ ‬اشعار‭ ‬پارسی‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬انگلیسی‭ ‬و‭ ‬ترکی‭ ‬به‭ ‬آن‌ها‭ ‬عرضه‭ ‬کند‭. ‬سماع‭ ‬سنتی‭ ‬جای‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬نور،‭ ‬رنگ‭ ‬و‭ ‬فناوری‭ ‬داده‭ ‬است‭. ‬

عکس: عباس کوثری

نورپردازی‭ ‬پیش‭ ‬از‭ ‬آن‌که‭ ‬تماشاگران‭ ‬را‭ ‬دچار‭ ‬شعف‭ ‬عرفانی‭ ‬کند،‭ ‬نوعی‭ ‬رقص‭ ‬موزون‭ ‬را‭ ‬تداعی‭ ‬می‭ ‬کند‭. ‬

چندان‭ ‬نمی‌توان‭ ‬مطمئن‭ ‬بود‭ ‬که‭ ‬چرخش‭ ‬اتم‭ ‬و‭ ‬روزگار‭ ‬و‭ ‬فلسفه‭ ‬سماع،‭ ‬محرک‭ ‬برنامه‌ریزان‭ ‬گردشگری‭ ‬ترکیه‭ ‬برای‭ ‬سامان‭ ‬دادن‭ ‬به‭ ‬این‭ ‬مراسم‭  ‬باشد،‭ ‬اما‭ ‬تقریبا‭ ‬می‌توان‭ ‬یقین‭ ‬داشت‭ ‬که‭ ‬این‭ ‬بخشی‭ ‬از‭ ‬چیدمان‭ ‬سفره‭ ‬دولت‭ ‬ترکیه‭ ‬برای‭ ‬درآمدزایی‭ ‬از‭ ‬صنعت‭ ‬گردشگری‭ ‬است‭. ‬

نزد‭ ‬مردم‭ ‬ترکیه،‭ ‬مولانا‭ ‬عارفی‭ ‬وارسته‭ ‬و‭ ‬مقدس‭ ‬است‭. ‬اشعارش‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬زبان‭ ‬ترکی‭ ‬ترجمه‭ ‬کرده‌اند‭ ‬با‭ ‬این‌که‭ ‬این‭ ‬متون‭ ‬از‭ ‬نظم‭ ‬و‭ ‬شیوایی‭ ‬زبان‭ ‬پارسی‭ ‬بی‭ ‬بهره‌اند‭ ‬و‭ ‬ترجیح‭ ‬می‭ ‬دهند‭ ‬وی‭ ‬را‭ ‬“رومی”‭ ‬بدانند‭ ‬تا‭ ‬“بلخی”‭. ‬اما‭ ‬مولانا‭ ‬را‭ ‬باید‭ ‬بیشتر‭ ‬جهانی‭ ‬دانست‭ ‬و‭ ‬این‌که‭ ‬۶۰‭ ‬هزار‭ ‬بیت‭ ‬پارسی‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬برای‭ ‬بیان‭ ‬عرفان‭ ‬عاشقانه‭ ‬برگزیده‭ ‬است‭. ‬ ترکیه توانسته از‭ ‬فرسنگ‌ها‭ ‬دورتر گردشگران را به قونیه بکشاند. ‬“هرکسی‭ ‬از‭ ‬ظن‭ ‬خود‭ ‬شد‭ ‬یار‭ ‬من‭.‬”


نی‭ ‬حدیث‭ ‬هر‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬یاری‭ ‬برید‭ ‬

در‭ ‬گنبد‭ ‬خضرایی‭ ‬قونیه،‭ ‬مولانا‭ ‬جلال‭ ‬الدین‭ ‬همراه‭ ‬با‭ ‬خانواده‭ ‬و‭ ‬یاورانش‭ ‬آرمیده‭ ‬است‭. ‬پدرش‭ ‬سطان‭ ‬العلماء‭ ‬و‭ ‬پسرش‭ ‬بهاءالدین‭ ‬ولد‭ ‬در‭ ‬کنار‭ ‬اوست‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬گوشه‭ ‬و‭ ‬کنار‭ ‬مقبره،‭ ‬مریدان‭ ‬و‭ ‬بزرگان‭ ‬فرقه‭ ‬مولویه‭. ‬نوای‭ ‬حزن‭ ‬آور‭ ‬“نی”‭ ‬بازدیدکننده‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬خلسه‭ ‬می‌برد‭. ‬“از‭ ‬نیستان‭ ‬چون‭ ‬مرا‭ ‬ببریده‭ ‬اند‭ /‬در‭ ‬نفیرم‭ ‬مرد‭ ‬و‭ ‬زن‭ ‬نالیده‌اند‭.‬”‭ ‬شش‭ ‬دفتر‭ ‬مثنوی‭ ‬فراق‌نامه‭ ‬مولاناست،‭ ‬که‭ ‬نی‭ ‬وجودش‭ ‬از‭ ‬نیستان‭ ‬عالم‭ ‬علوی‭ ‬بریده‭ ‬شده‭ ‬است؛‭ ‬آواز‭ ‬محزون‭ ‬نی‭ ‬یادآور‭ ‬همین‭ ‬جدایی‭ ‬است؛‭
نی‭ ‬حدیث‭ ‬هر‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬یاری‭ ‬برید
پرده‌‏هایش‭ ‬پرده‏‌های‭ ‬ما‭ ‬درید‭
‬نی‭ ‬حدیث‭ ‬راه‭ ‬پر‭ ‬خون‭ ‬می‏‌کند‭
‬قصه‏‌های‭ ‬عشق‭ ‬مجنون‭ ‬می‌‏کند
‭.‬”

تماشای‭ ‬دفتر‭ ‬مثنوی‭ ‬معنوی‭ ‬با‭ ‬قدمت‭ ‬نزدیک‭ ‬به‭ ‬۷۲۳ ‬سال‭ ‬قبل‭ ‬در‭ ‬درگاه‭  ‬مولانا‭ ‬حیرت‭ ‬انگیز‭ ‬است و در‭ ‬درگاه‭ ‬مولانا،‭ ‬پارسی‌زبانان‭ ‬احساس‭ ‬غریبی‭ ‬نمی‌کنند‭. ‬از‭ ‬در‭ ‬و‭ ‬دیوار،‭ ‬شعرهای‭ ‬نغز‭ ‬پارسی‭ ‬به‭ ‬چشم‭ ‬می‌آید‭.‬

طریقت‭ ‬مولانا‭ ‬از‭ ‬گوشه‭ ‬کنار‭ ‬عالم‭ ‬شیفته‭ ‬دارد‭. ‬فرانسوی‭ ‬ها‭ ‬و‭ ‬آمریکایی‌ها‭ ‬به‭ ‬روش‭ ‬خود‭ ‬ادای‭ ‬احترام‭ ‬می‭ ‬کنند‭.

. ‬گردشگران‭ ‬چشم‭ ‬بادامی‭ ‬نیز‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬هر‭ ‬جایی‭ ‬می‭ ‬توان‭ ‬ردشان‭ ‬را‭ ‬دید‭.

‬در‭ ‬گوشه‌ای‭ ‬از‭ ‬سالن‭ ‬خانم‭ ‬فرانسوی‭ ‬به‭ ‬فریضه‭ ‬یوگا‭ ‬مشغول‭ ‬و‭ ‬خود‭ ‬غوطه‌ور‭ ‬است‭.

 

معجزه زبان فارسی‬

شعر‭ ‬فارسی‭ ‬در‭ ‬دوره‭ ‬های‭ ‬پیش‭ ‬از‭ ‬مولانا‭ ‬با‭ ‬طلوع‭ ‬امثال‭ ‬رودکی،‭ ‬عنصری،‭ ‬ناصر‭ ‬خسرو،‭ ‬مسعود‭ ‬سعد،‭ ‬خیام،‭ ‬انوری،‭ ‬نظامی،‭ ‬خاقانی‭ ‬راه‭ ‬درازی‭ ‬سپرده‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬قرن‭ ‬هفتم‭ ‬هجری‭ ‬که‭ ‬زمان‭ ‬زندگانی‭ ‬مولاناست،‭ ‬به‭ ‬کمال‭ ‬خود‭ ‬رسیده‭ ‬بود‭. ‬شعر‭ ‬عرفانی‭ ‬هم‭ ‬در‭ ‬همین‭ ‬دوره‭ ‬به‭ ‬پیشرفت‌های‭ ‬بزرگ‭ ‬نائل‭ ‬آمد‭ ‬و‭ ‬به‌دست‭ ‬عرفای‭ ‬مشهوری‭ ‬همچون‭ ‬سنایی،‭ ‬عطار‭ ‬و‭ ‬دیگران‭ ‬آثار‭ ‬با‭ ‬ارزشی‭ ‬مانند‭ ‬حدیقه،‭ ‬منطق‭ ‬الطیر،‭ ‬مصیبت‌نامه‭ ‬و‭ ‬اسرار‭ ‬نامه‭ ‬را‭ ‬پدید‭ ‬آورده‭ ‬است‭.‬

مولونا‭ ‬را‭ ‬همان‌طور‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬مضمون‭ ‬شعرهایش‭ ‬برمی‭ ‬آید‭ ‬نمی‌توان‭ ‬نماینده‭ ‬دانشی‭ ‬ویژه‭ ‬و‭ ‬محدود‭ ‬به‭ ‬شمار‭ ‬آورد.

‬اگر‭ ‬تنها‭ ‬شاعرش‭ ‬بنامیم‭ ‬یا‭ ‬فیلسوف‭ ‬یا‭ ‬مورخ‭ ‬یا‭ ‬عالم‭ ‬دین،‭ ‬کمی‭ ‬کوتاهی‭ ‬کرده‌ایم‭. ‬آن‌چه‭ ‬می‌توان‭ ‬باور‭ ‬کرد‭ ‬این‌که‭ ‬مولانا‭ ‬روح‭ ‬متعالی‭ ‬و‭ ‬ذوق‭ ‬سرشار‭ ‬و‭ ‬بینش‭ ‬ژرفی‭ ‬داشته‭ ‬به‭ ‬طوری‌که‭  ‬موجب‭ ‬شده‭ ‬تا‭ ‬در‭ ‬هیچ‭ ‬قالب‭ ‬متداولی‭ ‬نگنجد‭.‬

مولانا‭ ‬ادعای‭ ‬شاعری‭ ‬ندارد،‭ ‬شعر‭ ‬نمی‏‌گوید‭ ‬تا‭ ‬شعری‭ ‬گفته‭ ‬باشد،‭ ‬بی‏‌قراری‭ ‬روح‭ ‬و‭ ‬شرح‭ ‬مکاشفات‭ ‬پیاپی‌اش‭ ‬از‭ ‬سرچشمه‏‌های‭ ‬عالم‭ ‬خیال،‭ ‬بر‭ ‬زبانش‭ ‬به‭ ‬شیوه‏ای‭ ‬که‭ ‬شعرش‭ ‬می‌‏نامند،‭ ‬جاری‭ ‬می‌‏شود‭. ‬“سخنم‭ ‬خور‭ ‬فرشته‏‌ست،‭ ‬من‭ ‬اگر‭ ‬سخن‭ ‬نگویم‭ / ‬ملک‭ ‬گرسنه‭ ‬گوید‭ ‬که‭ ‬بگو‭ ‬خمش‭
‬چرایی”

‭ ‬آن‌چه‭ ‬مولانا‭ ‬می‭ ‬خواهد‭ ‬تجلی‭ ‬خلق‭ ‬و‭ ‬خوی‭ ‬انسانی‭ ‬در‭ ‬وجود‭ ‬آدمیان‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬با‭ ‬شوق‭ ‬به‭ ‬زندگی،‭ ‬تزکیه‭ ‬درون،‭ ‬معرفت‭ ‬حق‭ ‬و‭ ‬خدمت‭ ‬به‭ ‬خلق،‭ ‬و‭ ‬ترک‭ ‬صفات‭ ‬ناستوده‭ ‬به‭ ‬حاصل‭ ‬می‭ ‬آید‭.‬

هنر‭ ‬بزرگ‭ ‬او‭ ‬بحث‌های‭ ‬دلنشین‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬به‭ ‬دنبال‭ ‬داستان‌ها‭ ‬پیش‭ ‬می‌آورد‭ ‬و‭ ‬اندیشه‌های‭ ‬درخشان‭ ‬عرفانی‭ ‬و‭ ‬فلسفی‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬قالب‭ ‬آن‭ ‬ها‭ ‬قرار‭ ‬می‌دهد‭. ‬داستان‭ ‬در‭ ‬مثنوی‭ ‬معنوی‭ ‬بهانه‭ ‬ای‭ ‬است‭ ‬تا‭ ‬بهتر‭ ‬بتواند‭ ‬در‭ ‬پی‭ ‬حوادثی‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬قصه‭ ‬وصف‭ ‬شده،‭ ‬مقاصد‭ ‬عالی‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬بیان‭ ‬دارد‭.‬

به‭ ‬گواهی‭ ‬ناقلان،‭ ‬مولانا‭ ‬اکثر‭ ‬آثارش‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬اوج‭ ‬هیجانات‭ ‬روحی،‭ ‬توفان‌های‭ ‬درونی،‭ ‬سماع‌های‭ ‬آنی،‭ ‬حال‌ها‭ ‬و‭ ‬جذبه‏‌های‭ ‬ناگهانی‭ ‬سروده‭ ‬است؛‭ ‬به‌هنگام‭ ‬سرودن‭ ‬شعرها‭ ‬از‭ ‬منطق‭ ‬حسابگرانه‭ ‬آدم‌های‭ ‬معمولی‭ ‬به‭ ‬دور‭ ‬بوده‭ ‬است‭. ‬نه‭ ‬وزن‭ ‬برای‭ ‬شعرش‭ ‬انتخاب‭ ‬می‏‌کرد‭ ‬و‭ ‬نه‭ ‬برای‭ ‬ریتم‭ ‬و‭ ‬نوع‭ ‬بیان‭ ‬و‭ ‬ترکیبات‭ ‬و‭ ‬تخلیش‭ ‬حساب‭ ‬و‭ ‬کتاب‭ ‬منطق‭ ‬شعری‭ ‬زمانه‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬کار‭ ‬می‏‌گرفت‭. ‬

وز‭ ‬طرب‭ ‬آکنده‭ ‬شدم‭ ‬

آخرین‭ ‬روز‭ ‬سفر‭ ‬به‭ ‬قونیه‭ ‬در‭ ‬فرودگاه،‭ ‬شیدایان‭ ‬دوباره‭ ‬گرد‭ ‬آمدند‭ ‬و‭ ‬بساط‭ ‬نغمه‌خوانی‭ ‬و‭ ‬موسیقی‭ ‬را‭ ‬بیرون‭ ‬کشیدند‭ ‬تا‭ ‬با‭ ‬یارشان‭ ‬خداحافظی‭ ‬کنند‭. ‬نوای‭ ‬تار‭ ‬و‭ ‬دف‭ ‬سالن‭ ‬فرودگاه‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬برگرفته‭ ‬بود‭. ‬خانم‭ ‬مامور‭ ‬حراست‭ ‬فرودگاه،‭ ‬بی‭ ‬سیم‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬ماموران‭ ‬دیگر‭ ‬را‭ ‬خبر‭ ‬کرد‭ ‬تا‭ ‬صحنه‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬نظاره‭ ‬بنشینند‭. ‬از‭ ‬پشت‭ ‬شیشه‭ ‬سالن‭ ‬ترانزیت‭ ‬لبخندی‭ ‬بر‭ ‬لب‭ ‬داشتند‭ ‬شاید‭ ‬به‭ ‬این‭ ‬خاطر‭ ‬که‭ ‬یک‭ ‬گروه‭ ‬پرشمار‭ ‬ایرانی‭ ‬فرودگاه‭ ‬را‭ ‬پر‭ ‬رونق‭ ‬کرده‭ ‬است‭.‬

آینه‌ام،‭ ‬آینه‌ام‭ ‬مرد‭ ‬مقالات‭ ‬نی‌ام

دیده‭ ‬شود‭ ‬حال‭ ‬من‭ ‬ار‭ ‬چشم‭ ‬شود‭ ‬گوش‭ ‬شما

این سفرنامه در شماره ۴ ماهنامه سفر منتشر شد.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

سوال خود را بپرسید
ارسال از طریق واتساپ