صنایع و هنرهای دستی ایران بیش از هر بخش دیگری قابلیت درآمدزایی برای بخش دهک‌های پایین جامعه به ویژه اقشار روستایی دارد .
با این وجود بهره‌برداری از این فرصت اشتغالزایی به دلیل سیاست‌های نامناسب اقتصادی در کانون توجه قرار نداشته است.
بنا به آخرین برآوردها در اقتصاد ملی ایران در چند سال اخیر سهم صنایع دستی در محصول ناخالص داخلی بین ۲ تا ۵ درصد و به طور متوسط ۵/۳ درصد بوده است. *
البته این سهم در مقایسه با سهم صنایع خودروسازی (۷/۲درصد) و صنایع پتروشیمی (۲درصد)، معدن (۱درصد) به نسبت بالا و از این حیث با اهمیت است.
در کشورهای روبه‌رشد این سهم بین ۸ تا ۱۶ درصد است.
رقابت فشرده در بازار صنایع دستی جهان
کشورهای رقیب ایران در بازار و تولید جهانی عبارت انداز از چین، هند و ترکیه.
به گفته دکتر فریبرز رییس‌دانا اقتصاددان و پژوهشگر اجتماعی، در دوره ۸ ساله دولت احمدی نژاد محصولات ساخت چین در همه‌ی اقتصاد ایران رسوخ کردند.
محصولات صنایع دستی چینی نیز به اقتصاد ملی ایران هجوم آوردند.
به نحوی که در فروشگاه‌های مخصوص این صنایع در همه نقاط ایران فراگیر شدند.
کسانی که در این سال‌ها از جاده‌ی کناره‌ی دریای خزر عبور کرده‌اند می‌توانند بر این تغییر و سقوط غم‌انگیز گواهی بدهند.
به‌هرحال به جز دوره‌ی پس از سقوط ناگهانی ارزش پول داخلی و بروز تورم شدید، نیمی از میانه سال ۱۳۹۷(۲۰۱۸) تاکنون، که سطح مصرف تقریبا در همه‌ی زمینه‌ها پایین آمد،
خرید این محصولات در اقتصاد ایران ادامه یافت و در مواردی حتی زیادتر هم شد.
با این مقدمه پرسش ما این است که آیا در سال‌های پایانی دهه دوم قرن بیست و یکم
باید بر افزایش تولید در سرمایه‌گذاری و تخصیص نیروی انسانی در این رشته پافشاری کرد
یا این که اجازه داد این صنایع به مرگ تدریجی خود ادامه دهند و در کنار آن فشار آورد تا اقتصاد به صنایع مدرن و خاص روی آورد و چرا؟
سهم صنایع دستی در توزیع ثروت
دکتر رییس‌دانا توضیح می‌دهد که سهم صنایع و هنرهای دستی ایران در کل محصول تولید ملی نمی‌تواند از حد معینی بالاتر برود
حتی اگر اقتصادی مانند ایران مستعد این فعالیت باشد و پیشاپیش این سهم در تولید ناخالص داخلی بالا باشد.
او معتقد است: توجه داشته باشیم که همه‌ی کشورها در صنایع دستی استعداد و پذیرندگی ندارند.
گاه شماری از کشورهای همسایه یا کشورهای واقع در یک منطقه جغرافیایی در تولید
برخی از تولیدات صنایع دستی مشترکا استعداد دارند اما ایران به طور انفرادی در صنایع دستی دارای استعداد و آمادگی است.
همچنین با معیارهای اقتصادی کشور ما دارای برتری نسبی در این رشته است.
به دلیل تنوع فرهنگی و اقلیمی و پیشینه تاریخی تولید صنایع دستی در ایران
طیف گسترده‌ای از محصولات زیبا، ظریف و متنوع تولید می‌شود که متاسفانه در سال‌های اخیر این استعداد از حیث کمی و کیفی لطمه خورده است.
صنایع و هنرهای دستی ایران توانایی ایجاد اشتغال را، به ویژه در مناطق روستایی و محروم از رشد صنعتی پیشرفت فنی، دارا است.
با این وصف توصیه نمی‌شود که برای جمعیت فزاینده‌ی یک کشور همیشه بر عامل اشتغالزایی این صنایع تکیه شود.
حفظ صنایع دستی که برای دوره گذار در فرایند توسعه اهمیت می‌یابد،
بیشتر به‌خاطر حمایت از هویت فرهنگی کشور به‌ویژه در جریان فعالیت گردشگری و تبلیغات ملی است
و نه به خاطر آن‌که این صنایع می‌توانند موتور بزرگ یا کوچک رشد اقتصادی باشند.
با این وصف انکار نمی‌توان کرد که فعالیت گردشگری، که یک فعالیت اقتصادی درآمدزا و اشتغال‌زای مهم است
و در توزیع مجدد درآمد و ثروت نیز ایفای نقش می‌کند
و ارتباط مثبت تنگاتنگ با تولید و عرضه‌ی محصولات دستی، به‌ویژه از طریق خرید گردشگران، دارد.
۴۰۰ هزار فعال در حرفه صنایع دستی
دکتر پویا محمودیان معاون صنایع دستی آمار شاغلان را که در سامانه این معاونت ثبت شده حدود ۴۰۰ هزار هنرمند برشمرد
که با احتساب بستگان و خانواده آنها جمعیت گسترده‌ای را شامل می‌شود.
در بحث صادرات در سال ۱۳۹۶ بیش از ۲۸۱ میلیون دلار صادرات صنایع و هنرهای دستی ایران
بر اساس آمار رسمی گمرکات و آن چه از مبادی رسمی و گمرکات جمهوری اسلامی خارج شده
به غیر از صادرات چمدانی و به غیر از آمار زیورآلات سنتی به ثبت رسیده است.
محمودیان تاکید دارد که اگر هر توریستی که وارد ایران می‌شود
بر اساس ضریب اشغال تخت در حدود میانگین ۵۰ دلار صنایع دستی بخرد، رقم ۲۵۰ میلیون دلار حاصل می‌شود .
گرچه نام ایران در بین کشور صادرکننده صنایع دستی در جهان مطرح است
اما باز نمی‌تواند از صنایع دستی و فرش به عنوان تکیه‌گاه رشد همگانی استفاده کند.
اشتغالزایی حرفه صنایع دستی
فریبرز رییس‌دانا در این باره چنین توضیح می‌دهد: برای ایجاد یک شغل به‌طور متوسط در سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۷ (
بدون در نظر گرفتن تورم ناگهانی و شدید در نیمه دوم سال ۱۳۹۷) در صنایع پتروشیمی به چیزی در حدود ۸۰۰ میلیون تومان سرمایه‌گذاری نیاز است.
اما برای صنایع دستی این رقم به حدود ۵/۱۷ میلیون تومان بالغ می‌شود،
ولی این جذابیتی نیست که هدف‌یابی برنامه‌ریزی و سیاست گذاری را به سمت اولویت در صنایع دستی سوق دهد.
رقابت چین و رسوخ آن در بازارهای جهانی و داخلی نیز آینده ناروشنی را برای این رشته فعالیت رقم زده است.
بنابراین پایین بودن سرمایه مورد نیاز برای اشتغال، وجود نسبتا بالای نیروی کار -و البته بسیار پایین‌تر از کشور رقیب،
چین، نمی‌توانند عوامل برانگیزاننده و رشدزا در اقتصاد ملی به حساب آیند.
با این وصف در چارچوب‌های معین و منطقی اقتصاد ملی می‌تواند و باید از تولید فرش، زیورآلات و صنایع دستی حمایت کند
زیرا حد معینی از اشتغال صنعت فرش ویژه و منحصر به فرد ایرانی به این حمایت نیاز دارد.
مروری بر به نقش صنایع دستی در اقتصاد کشور
در سال ۱۳۹۴ کل صادرات غیرنفتی کشور معادل ۵۲/۳ میلیون تن و به ارزش ۲/۴۲ میلیارد دلار بود.
بدین ترتیب ارزش هر کیلوگرم کالای صادراتی غیرنفتی کشور برابر با ۱۲دلار بود.
این رقم معادل یک بیستم تا یک سی‌ام ارزش هر کیلوگرم کالای صادراتی در کشورهای پیشرفته است.
در همین سال ارزش صادرات صنایع دستی-
بی‌احتساب زیورآلات و بی‌احتساب صادرات چمدانی یا همراه مسافر معادل ۱۷۴میلیون دلار بود.
همچنین در این سال معادل ۱۲۰۰۰ تن فرش و صنایع دستی به ارزش ۳۳۳میلیون دلار از کشور صادر شده است.
این نشان‌دهنده‌ی ارزش صادراتی هر کیلوگرم معادل ۷۵/۲۷ دلار است
که در مقایسه با صادرات کالاهای صنعتی پیشرفته و دانش پایه‌ی کشورهای صنعتی پیشتاز،
مانند ابزارهای دقیق و دیجیتالی مربوط به امور پزشکی و مخابرات،
چیزی در حدود یک صدم (و حتی کمتر) در مقایسه با کل صادرات این کشورها چیزی در حدود یک سی‌ام تا یک چهلم است.
آمار فروش صنایع دستی
به‌طور متوسط برای سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ کل درآمدهای متوسط سالانه فروش صنایع دستی
(با احتساب هر دلار معادل ۱۰۰۰۰ تومان) عبارت بوده است از (ارقام به میلیارد تومان):
|