دژ کنگلو شاهکاری از دوران ساسانی است که استتار طبیعی دارد.
در طول تاریخ از دست‌اندازی بیگانگان سال‌ها در امان مانده است.
این بنا از یک هسته مرکزی و دو بازو تشکیل شده است،
دژ کنگلو به عقابی با بالهای باز می‌ماند.
همان بازوهایی است که برای جلوگیری از رانش هسته مرکزی دژ تعبیه شده است.
پلان منحصر به‌فرد دژ کنگلو در میان استحکامات دفاعی ایران با بهره‌گیری از تکنیک‌های بومی البرز ساخته شده و دارای معماری اشکانی- ساسانی است .
فرم دژ کنگلو
به گفته سامان توفیق سرپرست پروژه ملی غار- دژ اسپهبد خورشید می‌گوید: در فرم تاق‌های این قلعه قابل قیاس با غار دژ اسپهبد خورشید
در همین منطقه و قلعه دختر فیروزآباد،کاخ سروستان و مجموعه تخت سلیمان در دیگر نقاط ایران است.
توفیق اظهار داشت : از این دژ سازه هایی با پلان چهار گوش و بقایای اندودکاری
با کاوش باستان شناسی بیرون آمد که نشان می دهد برای ذخیره آب و مایعات ایجاد شده اند.
او نوع معماری دژ کنگلو را از دوره ساسانی و مصالح بکار رفته درآن را از جنس سنگ و گچ نیم کوب اعلام کرد و گفت:
اندود گچ با خاکی که دارای اکسید آهن است نمای سرخ فام دژ کنگلو را سبب شده که کمی این سرخی کاسته و دگرگون شده است.
استتار طبیعی دژ کنگلو
این قلعه در استتار طبیعی بالای دره باستانی آرم و در شکاف بخشی از رشته کوههای البرز در سوادکوه قرار دارد
و همین یکی از دلایلی بوده که از دستبرد و تجاوز بیگانگان و غارتگران در امان مانده است.
توفیق گفت : در محوطه پیرامون قلعه،گورهایی رو به قلعه یا قله خرونرو مورد کاوش قرار گرفته است.
این گورها متعلق به اعصار آهن و دوره ساسانی هستند.
سرپرست پروژه ملی غار- دژ اسپهبد خورشید از مهمترین کشفیات این محوطه را نگین انگشتری اعلام کرد
که واژه فرحی به معنی خوشبختی و شادکامی بر روی آن به وضوح قابل رویت است .
وی با اشاره به تعیین حریم شدن محوطه دژ کنگلو اظهار امیدواری کرد
این باستان شناس یادآور شد:
اسپهبد خورشید در زمان حمله با توجه به استتار کاملی که تنگه آریم داشت از دورن این دره خاندان و اموال خود را گذر داد.
دژ کنگلو در جنوب رشته کوه «خِرو نِرو» با ارتفاع ۳۶۲۰ متر قرار دارد.
چکاد کوه و صخره دست نیافتنی
بومیان «خِرو نِرو» را چِکِل به معنی چکاد کوه و صخره دست نیافتنی می نامند
و به باور ایشان، چِکِل آنقدر بلند است که خورشید هر روز برای طلوع از زیر آن بالا آمده
و در هنگام غروب از یال غربی چِکِل پایین می رود.
به گفته او این رشته کوه حد شرقی استان مازندران با استان سمنان و شرقی ترین بخش سوادکوه است.
به باور این باستان‌شناس، نکته جالب توجه این که خط رأس قلعه کنگلو دقیقا
با وسط رشته کوه خِرو نِرو تنظیم شده و پلان و فرم خاص این دژ،
گمانه‌هایی مبنی بر کاربرد نجومی دژ کنگلو و چِکِل را تقویت می‌کند.
این موضوع نیازمند بررسی‌های اخترشناسان و محققین این بخش هست.
توفیق با بیان این‌که هنوز باستان شناسان در تعیین کاربری دژ کنگلو به اتفاق نظر نرسیده اند اظهار داشت:
با توجه به شواهد موجود و ساختار معماری این بنا می‌تواند نیایشگاه، بنای یادمانی، کوشک سلطنتی، تفرجگاه و … باشد .
سرپرست پروژه ملی غار- دژ اسپهبد خورشید تصریح کرد: با توجه به وجود ساختار باقی مانده
از سازه‌های ذخیره آب به طور حتم این قلعه در گذشته محل زندگی بوده است.
رابطه زنبور عسل و دژ کنگلو
وی با اشاره به این‌که کنگِلو در زبان محلی مازندرانی به کنگِلی هم معروف است، تصریح کرد:
کَنگِلی در زبان مازندرانی به زنبور گفته می شود.
شاید به دلیل این‌که کندوی زنبور عسل همیشه یادآور و الهام‌بخش دژ و قلعه هست و قلعه کنگلو هم تشبیه به آن شده است.
او افزود: هم‌چنین واژه «لی یا لو» در زبان مازندرانی به معنی غار یا اِشکفت است
مانند اسامی غارهای پلنگِ لی، دیوِلی، بِزِلی و.. که در صفحات البرز دیده می شوند.
کوه شهریار
در وجه تسمیه نام «آریم» به شهر «آرِم خواست» در متون جغرافیایی بر می خوریم، که ریشه ساسانی دارد و در کوه قارِن قرار داشته است.
او افزود: در قرن سوم وقتی اعراب بر آل قارِن غلبه می‌کنند، حکومت این کوهستان به شهریار باوندی واگذار می شود
و نام کوه به شهریار کوه تغییر نام پیدا کرد و نشست گاه ییلاقی اسپهبدان در آریم بود.
این باستان‌شناس با اشاره به مرمت موردی دژ کنگلو اوایل دهه ۹۰ گفت:
در حال حاضر شکافی طولی روی برج مرکزی آن ایجاد شده که متأسفانه به دلیل برداشت داربست‌های فلزی که تا چندی پیش اثر را نگاه می داشت
با کوچک‌ترین رانش و زمین لرزه، خطر ریزش این معماری بی نظیر را تهدید می‌کند .