در شیراز گورستان دارالسلام پیشینه تاریخی کهنی دارد. سروش نفیسی درباره این گورستان گزارش می‌دهد.
گورستان دارالسلام یا صفه تربت از قدیمیترین قبرستانهای ایران در دوره اسلامی است
و برخی قدمت این گورستان را به قبل از دوران اسلام منتسب می‌کنند.
نخستین قبری که در این گورستان پیدا شده مربوط به سال ۲۴ هجری در زمان حیات پیامبر اکرم(ص) است
و با این پیشینه میتوان این گورستان را یکی از قدیمیترین قبرستانهای ایران به شمار آورد،
قبرستانی کهن که تاریخ در آن منجمد شده است.
گورستان دارالسلام را باید در زمره میراث تاریخی دسته‌بندی کنیم، نوعی دارایی که ارزش فرهنگی دارد.
موقعیت گورستان
گورستان دارالسلام با موقعیت کنونی خود در شهر و همین طور در بر داشتن قبرهای علما، شاعران، فرهیختگان
و مشایخ علمی و مذهبی و سیاسی، جایگاه ویژهای در میراث تاریخی استان فارس و شهر شیراز دارد.
در زمان احداث آن به مانند اکثر گورستانها که در ورودی شهرها بنا میشدند،
گورستان دارالسلام نیز در ورودی شهر و در کنار یکی از دروازههای شهر شیراز به نام شاه داعیالله بنا شد.
گورستان دارالسلام هویت خاص تاریخی به شهر شیراز داده است.
با جاگیری قبرها و سنگ قبرهای خاص، چونان مُهری، تاریخ را این‌گونه در خود حفظ کرده است؛
تاریخی هزاران ساله از سکونت و زندگی در شهر.
از اواخر دهه ۶۰ به بعد، به دلیل پر شدن ظرفیت و خراب شدن ساختمان غسالخانه،
در فضای این آرامستان هشت هکتاری، تدفینی صورت نگرفت.
در این گورستان علاوه بر مشاهیر، مردمان عادی نیز دفن شده‌اند و با وجودی که دیگر خاکسپاری در آن صورت نمیگیرد،
هنوز هم روزهای پنجشنبه و جمعه مراسم فاتحهخوانی بر سر قبرها جریان دارد.
سنگ‌های قبر این‌جا از نظر معماری، هنرهای تجسمی و زیباشناسی منحصر به فرد است
و نقوش روی آنها چهار نماد اصلی به شکل درخت سرو،
به شکل محراب با قابی مستطیل یا مربع شکل، به شکل نماد پرنده و همین طور نمادهایی از تصاویر گرافیکی هستند
که همگی بر روی سنگ قبرها با نوشتههایی با خطوط ممتاز و کم‌نظیر
به مانند خطوط کوفی، رقاع، بنایی، ثلث، نسخ و نستعلیق کنده‌کاری شده نقش بسته است.
از دفنشدگانی که بر اهمیت تاریخی این قبرستان افزودهاند
میتوان به برخی از علما و شهدای قیام ۱۶ خرداد ۱۳۴۲ شیراز اشاره کرد.
همین طور آرامگاه شاه داعیالله و پسرش، از سادات حسینی که نسبت‌شان با ۱۹ پشت به زید بن علی بن حسین (ع) می‌رسد.
چندی است زمزمه تغییر و تبدیل گورستانهای تاریخی به فضاهای باز شهری نظیر پارکها، بوستانها و نظایر آن مطرح است.
این ایده ابتدا در کشورهای اروپایی رشد یافته و پس از چندین دهه به ایران رسید.
کارشناسان چه می‌گویند؟
محمد هاشم قدوسی کارشناس مرمت و احیا بناها و بافت‌های تاریخی در این باره می‌گوید: «این ایده مانند سایر تجارب و طراحیهایی که به ایران وارد میشود،
در جلب نظر مدیران شهری نسبت به حفظ و تقویت فضاهای باز عمومی موثر بوده است
اگرچه همیشه با مخالفتهایی از طرف مردم شهرها روبه رو شده است.
در شهر شیراز نیز در حوالی دهه چهل شمسی به بهانه گسترش و توسعه شهر
با خیابانکشیهای جدید، اولین اقدام شهرسازی با تعرض به حریم بخشی از این گورستان آغاز شد.»
محل بازیافت زباله
به گفته این کارشناس از بیست سال گذشته تاکنون بخش‌های دیگری از فضای گورستان دارالسلام
تبدیل به فضاهای خدمات شهری همچون پایانه اتوبوسرانی و مرکز بازیافت زباله شهرداری شده است
و راهحلهایی که در یکی دو دهه اخیر، مدیران و دست‌اندرکاران شهری به طور مقطعی و موردی برای چنین مجموعههایی ارایه کردهاند
(گرچه با نیت رفع مشکلات ناشی از متروک بودن فضا و به روزآوری بوده است) خود این گورستان و فضای آن را دچار مشکلات بیشتری کرده است.
طی سالهای اخیر و پس از یک دوره فراموشی نسبی گورستان دارالسلام، طرح بهسازی آن در دستور کار نهادها و مقامات شهری قرار گرفت.
محل اختفای معتادان
قدوسی راه‌حل‌های مقطعی را موجب دامن زدن به برخی از مشکلات در گورستان دارالسلام می‌داند و می‌افزاید:
«اقدامات ضربتی نظیر پاکسازی محیط از مولفه‌های فضایی که امکان اختفای معتادان را فراهم می‌کند
و به زعم مسوولان و مدیران شهری حذف آنها می‌تواند فرسودگی را نیز از چهره این اماکن پاک نماید؛
اما نتیجه حاصله از چنین اقداماتی که همگی ناشی از عدم شناخت صحیح چالش و فقدان نگرشی تخصصی در پاسخ به معضلات پدید آمده است،
موجب شده بدون مطالعه، شناخت و ارزیابی کل مجموعه، در نظام فضایی آن مداخله صورت گرفته
و بدین ترتیب هرآنچه که در مرحله طراحی می توانسته بعضا در زمره میراث فرهنگی و منظر فرهنگی به حساب آید
یا در شخصیت بخشی فضایی گورستان دارالسلام موثر باشد نیز، مورد تخریب قرار گیرد.
به عنوان مثال تخریب غسالخانه گورستان دارالسلام که اکنون تبدیل به مرکز بازیافت شهرداری شیراز شده است.
جمع آوری نرده‌های فلزی بعضا مسقفی که بر روی برخی از سنگ قبرها که انروز تعداد بسیار اندکی از آنها باقی مانده اند.»
میتوان با بهرهگیری از کارشناسان خبره باستان‌شناسی و مرمت نسبت به بازسازی سنگ قبرها و جاگذاری مناسب آنها
و هم‌چنین تزیین محل با گل و گیاه مناسب، این مکان را به پارکی دو منظوره تبدیل کرد تا هم اهداف شهرداری شیراز
برآورده شده و نسبت به جمع معتادان و کارتن خوابها از سطح این گورستان اقدام شود و هم با حفظ سنگ قبرهای
ارزشمند به صورت موزه سنگ‌های حجاری شده، نظر کارشناسان و مردم منطقه و همین طور بازماندگان نیز جلب شود.
این گزارش را در هفتاد و چهارمین شماره از ماهنامه سفر بخوانید.