جعفر سپهری، پژوهش‌گر و ایرانشناس ظرفیت‌های تاریخی گل افشان فیروزشاه را در بستر ادبیات و تاریخ بررسی کرده است.
سال ۴۸۳ میلادی. ایران‌زمین برای سومین‌بار پیاپی در طول بیست سال مورد یورش «هون سفید» قرار داشت.
فیروز یکم فرمانروای ساسانی، فرماندهی ارتش ایران را در دست گرفت.
چندی پس از آن فیروز در تاخت و تازی شبانه در گودالی عظیم درغلتید و در گل فرو رفت و پیکر او هرگز به دست نیامد.
بیشتر منابع تاریخی بیابان «آخال» را محل پایان زندگی او می دانند، برخی نیز به شهر تالگان (طالقان مرکز ولایت تُخار در افغانستان کنونی) اشاره کرده‌اند.
اما تنی چند نیز به نقاطی نزدیک‌تر اشاره دارند. در زمان فرمانروایی فیروز یکم ۴۸۳-۴۵۹ میلادی مرزهای غربی ایران کمابیش ایمن بود.
ولی در شرق مورد تاخت و تاز هیاتله یا هفتالیان قرار داشت. فیروز (پیروز) سه بار پیاپی با ایشان جنگید
و برای جلوگیری از نفوذ دشمن و امنیت مردمان دیوار دفاعی سرخ رنگ گرگان را امتداد داد، قصبه فیروزه را رونق بخشید و سپید دژ (آق‌قلای کنونی) را تقویت کرد.
اما در واپسین نبردش در سال ۴۸۴ میلادی کشته شد.
دژی بود کش خواندندی سپید
بران دژ بد ایرانیان را امید
نگهبان دژ رزم دیده هجیر
که با زور و دل بود و با دار و گیر
در مورد محل مرگ فیروز یکم اختلاف روایت وجود دارد.
اما همه تاریخ‌نگاران در یک نکته متفق‌القولند.
پیکر فیروز ناپدید شد و هرگز به دست نیامد.
به روایتی فیروز در تاخت و تازی شبانه در گودالی ژرف فروغلتید و در گل فرو رفت.
شکسته سر و پشت پیروزشاه
شه نامداران با تاج و گاه
دو منطقه آخال و تالگان در بیشتر منابع به عنوان مکان ناپدید شدن فیروز یکم یاد شده است.
اما به منطقه سومی نیز اشاره شده است که در نزدیکی دیوار گرگان قرار دارد.
منطقه‌ای که سه گل‌افشان (آتشفشان گِلی) در آن وجود دارد.
نخست گل‌افشان نفتون در آن سوی گمیش‌تپه (گاومیش‌تپه) که گل و نفت سطحی به اطراف می‌پراکند.
دوم گل‌افشان قاریاناق (شکم باز شده) در راه صوفیکم و سنگرتپه شرقی که با قطر ۶۰۰ متر یکی از بزرگ‌ترین گل‌افشان‌های جهان است
و اگر بپذیریم که فیروز در این منطقه ناپدید شده است، شاید بهترین گزینه برای بلعیدن چندین سوار باشد.
سوم گل‌افشان کوچکی با قطر حدود ۳۰ متر در نزدیکی شهر مرزی اینچه‌برون که در این نوشتار آن را گل افشان فیروزشاه نامیده و به معرفی آن خواهیم پرداخت.
این گودال گلین کجاست؟
گل افشان فیروزشاه در سمت شرق جاده گرگان به اینچه‌برون و در نزدیکی تالاب آلاگل قرار دارد.
بهترین نشانی برای یافتن این گل افشان فیروزشاه فنس کارخانه یُد است که درست در روبروی آن و در سمت چپ جاده قرار دارد.
گل‌افشان فیروزشاه یکی از شگفت‌انگیزترین جاذبه‌های طبیعی ایران است.
در کف چاله‌ای به قطر دست‌کم سی متر و ژرفای حدود پانزده متر حباب‌های گاز که گریزگاهی از دل زمین می‌جویند،
به این لایه گلین سست رسیده و با فشار فراوان راه خود را بازمی‌کنند.
در پی این فشار است که ذرات گل با صدایی همچون جوشش به اطراف پراکنده شده و چشم‌اندازی شگفت پدید می‌آورند.
هر چه بارندگی بیشتر و زمین گلین‌تر باشد، این پدیده جذابیت بیشتری خواهد داشت.
در کنار این پدیده، دریاچه‌ای شورآگین قرار دارد که نور خورشید را همچون رنگین‌کمان می‌شکند و چشم‌اندازی تماشایی ایجاد می‌کند.
از ابر بهاران ببارید نم
ز روی زمین رنگ بزدوده غم
در بهار دل‌انگیز گلستان که گل‌های رنگارنگ زمین و زمان را عطرآگین می‌کنند،
دیدن این گل‌افشان در کنار دیدار از تالاب‌های فیروزه‌ای آلاگل، آلماگل و تنگ‌گل
که واپسین یادمان‌های پیوند دریاچه‌های وخش (آرال) و دریای گرگان (خزر) هستند،
شهر مرزی اینچه‌برون و دیدار چادرنشینان دلاور ترکمن، پل آق‌قلا (سپیددژ) از دوران صفوی،
یادمان گنبد کاووس، دیوار سرخ‌رنگ گرگان، سد وشمگیر، رودخانه اترک
و منطقه مراوه تپه با طبیعتی بسیار زیبا لبریز از شقایق‌های سرخی
که یادآور سربازان گلگون کفن ایرانی در برابر متجاوزان روس است
و کمی آن‌سوتر زیارتگاه شگفت‌آور خالد نبی(ع)
بی‌تردید گل‌گشت به یادماندنی و خوشی را به همراه خواهد داشت.
بهشتم بیامد مه فرودین
برآمد یکی ابر با آفرین
همی دُر ببارید بر خاک خشک
همی‌آمد از بوستان بوی مشک
توضیح:
منطقه آخال در ۲۱ سپتامبر ۱۸۸۱ میلادی برابر با ۳۰ شهریور ۱۲۶۰ بنابر پیمان آخال ـ تکه که بخش‌های مهمی از شرق ایران را از مام میهن جدا ساخت، از ایران جدا شد.
قصبه فیروزه نیز در ۹ جولای ۱۸۹۳ میلادی برابر با ۱۸ تیر ۱۲۷۲ خورشیدی از سوی ناصرالدین‌شاه قاجار به عنوان هدیه تولد به «اعلیحضرت تزار همه روسیه» پیشکش شد!
منطقه تالگان نیز در زمان همین دودمان از ایران جدا شد. در سوم شهریور ۱۳۲۰ منطقه مراوه‌تپه شاهد دلاوری سربازان جان بر کف ایران در نبردی نابرابر با ارتش متجاوز روسیه شوروی بود.
تا زمانی که آخرین سرباز ایرانی زنده بود روس‌های متجاوز حتی یک وجب هم موفق به پیشروی نشدند.
مزار این دلاوران در شهر بجنورد قرار دارد که در نوشتار دیگری به آن خواهیم پرداخت.
گل‌افشان چیست؟
گل‌افشان یاآتشفشان گل (Mud Volcano) یک پدیده طبیعی است که طی آن گل‌ولای از زیر زمین به شکل چشمه‌وار به سطح زمین می‌رسد
و بیشترشکل ماهوری و مخروطی به خود می‌گیرد.
در برخی موارد گل‌افشان ساختاری استخری و حوض مانند به خود می‌گیرد. گل‌افشان‌های جنوب‌شرقی ایران از نوع مخروطی و گل‌افشان‌های شمال‌شرقی ایران از نوع استخری هستند. بیشتر دانشمندان خاستگاه گل‌افشان را غیرآتشفشانی می‌دانند اما تنی چند از ایشان آن را در پیوند با آتشفشان می‌دانند.
بیشتر گل‌افشان‌های ایران عزیز در جلگه ساحلی دریای عمان و در جنوب استان‌های سیستان‌وبلوچستان و هرمزگان قرار دارد.
معروف‌ترین گل‌افشان ایران، گل‌افشان تنگ در نزدیکی کنارک است که در نوشتار دیگری به آن خواهیم پرداخت.
ماهنامه سفر را دانلود کنید